Britanski list Tomorrow’s Affairs objavio je detaljan tekst povodom obilježavanja tridesete godišnjice genocida u Srebrenici, naslovljen “Genocid u Srebrenici i opasnost poricanja kao državne politike”, u kojem se kritički osvrće na aktuelne narative poricanja i neadekvatne reakcije međunarodne zajednice.
U nastavku prenosimo tekst u cijelosti:
Trideset godina nakon genocida u Srebrenici, koji su jula 1995. godine počinile snage Vojske Republike Srpske (oružane formacije etnički srpskog entiteta unutar Bosne i Hercegovine, kasnije formalizovanog Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995), evropska savjest ostaje duboko uzdrmana. U najtežem zločinu na tlu Evrope poslije Drugog svjetskog rata, ubijeno je više od osam hiljada bošnjačkih muškaraca i dječaka, uprkos formalnoj zaštiti Ujedinjenih nacija i prisustvu međunarodnih mirovnih trupa.
Masakr se dogodio u takozvanoj „zaštićenoj zoni“ UN-a u istočnoj Bosni, svega nekoliko mjeseci prije kraja rata u Bosni i Hercegovini (1992–1995), koji je odnio više od 100.000 života i trajno redefinisao političku kartu Balkana. Genocid u Srebrenici kao pravna činjenica potvrđen je u više presuda dva najviša međunarodna suda – Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju i Međunarodnog suda pravde.
Srebrenica nije zatvoreno poglavlje
Ali Srebrenica nije prošlost. To nije zatvoreno poglavlje. Ona je stalni test kapaciteta međunarodne zajednice da odgovori na nasilje u realnom vremenu, i još više – da prepozna istinu kada je politički nepoželjna. U tom testu Evropa pada već tri decenije.
U maju 2024. godine, Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je rezoluciju kojom se 11. juli proglašava Međunarodnim danom sjećanja na genocid u Srebrenici. Iako pravno neobavezujuća, rezolucija je imala duboki simbolički značaj. Reakcije su bile oštre i momentalne. Srbija, nasljednica tadašnje Savezne Republike Jugoslavije, povela je diplomatsku ofanzivu protiv njenog usvajanja. Predsjednik Aleksandar Vučić nazvao je rezoluciju „antisrpskom“ i „istorijskom nepravdom“, odbacujući termin „genocid“ i optužujući Zapad za političku pristrasnost.
Ovakva retorika nije novost. To je dio šire i dugotrajne strategije – negirati, relativizirati, potisnuti. U njoj, istina postaje taktičko pitanje, a prošlost alat u savremenim političkim odnosima. Posebno u Republici Srpskoj, entitetu sa srpskom većinom unutar Bosne i Hercegovine, čija politička elita sistematski osporava presude međunarodnih sudova, slavi osuđene ratne zločince i tretira genocid kao „istorijski konstrukt“.
U Republici Srpskoj, politički i obrazovni sistem više od dvije decenije negira da je zločin u Srebrenici bio genocid, uprkos presudama međunarodnih sudova. Taj entitet, sa sjedištem u Banjoj Luci, funkcioniše kao paralelna struktura unutar Bosne i Hercegovine, u velikoj mjeri pod kontrolom Milorada Dodika, dugogodišnjeg lidera i aktuelnog predsjednika Republike Srpske. Dodik javno negira da je u Srebrenici počinjen genocid, nazivajući presude političkim presedanom i odbacujući svaki oblik odgovornosti. Njegova retorika nije ograničena na poricanje pravne kvalifikacije, već ide ka otvorenom osporavanju samih temelja međunarodne pravde, uz tvrdnje da se zločin koristi kao sredstvo za kolektivnu diskreditaciju srpskog naroda.
U Banjoj Luci, negiranje nije devijacija već dio zvanične politike sjećanja. Od školskih udžbenika do izjava najviših zvaničnika, Srebrenica se ne priznaje kao genocid. U toj politici poricanja, negiranje postaje sredstvo identitetske konsolidacije i unutrašnje kohezije. A šutnja iz evropskih centara moći daje toj politici prešutnu legitimaciju.
Između stabilnosti i istine
Evropska unija, koja na papiru zahtijeva poštovanje ljudskih prava i pravosudnih standarda, decenijama balansira između stabilnosti i istine. U tom balansu, Srebrenica prečesto gubi. Brisel je više puta izbjegavao da odlučno sankcioniše revizionističke narative, bojeći se da bi to moglo podrivati krhke političke dogovore u regionu. Stabilnost je dobila prednost nad istinom – ali dugoročno po cijenu gubitka moralnog autoriteta.
Zakonski okvir bez stvarne primjene
U julu 2021. godine, visoki predstavnik međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini, austrijski diplomata Valentin Incko, donio je zakon koji kriminalizuje negiranje genocida i veličanje ratnih zločinaca. Funkcija visokog predstavnika ustanovljena je Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine, kao međunarodni nadzorni mehanizam nad civilnim dijelom implementacije mira u BiH. Visoki predstavnik ima ovlaštenja da nameće zakone, poništava odluke domaćih institucija i smjenjuje izabrane zvaničnike ako procijeni da je time ugrožen Ustav ili mirovni proces. Ta ovlaštenja poznata su kao tzv. Bonska ovlaštenja. Inckova odluka izazvala je oštar otpor u Republici Srpskoj, uključujući bojkot državnih institucija, ali je i simbolički označila pokušaj da se pravni okvir uskladi s historijskom i sudskom istinom.
U praksi, taj zakon ostaje slabo primijenjen. Sudovi i tužiteljstva u Bosni i Hercegovini rijetko procesuiraju slučajeve negiranja genocida, iako ih ima sve više. Politički pritisci, institucionalna podijeljenost i odsustvo sistemske volje čine zakon gotovo nefunkcionalnim.
Aktuelni visoki predstavnik, njemački diplomata Kristijan Šmit, više puta je javno upozoravao na nepoštovanje zakona i pozivao na njegovu dosljednu primjenu. Ipak, za razliku od svog prethodnika, nije donio nove konkretne mjere koje bi to osigurale. Njegovi apeli ostaju bez odgovora – kako u Sarajevu, tako i u Briselu.
Lakmus papir evropskih vrijednosti
U međunarodnom kontekstu, odnos prema Srebrenici postao je lakmus papir za dosljednost evropskih i zapadnih vrijednosti. Retorička podrška pravdi i pomirenju ne znači mnogo ako se istovremeno tolerišu vlade koje poriču sudski dokazane zločine. Kada presude dva međunarodna suda mogu biti otvoreno ignorisane od strane političkih elita, bez posljedica, onda i sam međunarodni pravni poredak postaje upitan.
U tom prostoru pravnog i političkog vakuuma, uticaj vanjskih aktera – posebno Rusije – dobija na snazi. Moskva je još 2015. godine stavila veto u Vijeću sigurnosti UN na rezoluciju koja je jasno označavala Srebrenicu kao genocid. U 2024. godini, ruski diplomatski aparat aktivno je podržao kampanju Srbije protiv rezolucije u Generalnoj skupštini. Podrška nije motivisana historijskim vezama, već namjerom da se oslabi međunarodna pozicija Zapada na Balkanu i podrije ideja univerzalnih normi.
Srebrenica kao pitanje sadašnjosti i budućnosti
U Srbiji, odnos prema Srebrenici je istovremeno unutrašnje i vanjskopolitičko pitanje. U zemlji u kojoj se obrazovni sistem, mediji i državna retorika godinama baziraju na poricanju, politička elita koristi Srebrenicu kao instrument u oblikovanju nacionalnog identiteta. Formalna osuda zločina nikada nije bila praćena punim prihvatanjem sudskih presuda. Naprotiv, dominantan narativ glasi: – zločin jeste počinjen, ali nije bio genocid. To nije razlika u tumačenju – to je odbijanje međunarodnog prava.
U takvom kontekstu, Srebrenica nije samo prošli zločin. Ona je i današnja prijetnja. Jer društva koja odbijaju da priznaju istinu o svojoj prošlosti rijetko uspijevaju da grade stabilnu budućnost. Revizionizam nije retorička figura – on je simptom institucionalne slabosti i društvenog odbijanja odgovornosti.
Evropa pred izazovom istine
Srebrenica danas nije samo rana Balkana. Ona je ogledalo evropske politike – ili njenog izostanka. Ako Evropska unija zaista vidi Zapadni Balkan kao dio svoje budućnosti, onda mora jasno postaviti crvene linije. Nema proširenja bez pravde. A pravde nema bez priznanja genocida.
Pitanje je da li su Brisel, Berlin, Pariz i Vašington spremni da prestanu s politikom izbjegavanja. Da li će se odricanje od istine i dalje tolerisati zarad kratkoročnih interesa. Dosadašnji odgovori ne ohrabruju. Evropa ostaje neodlučna, dok se prostor za poricanje širi.
U godinama koje dolaze, Srebrenica neće nestati iz političke stvarnosti regiona. Naprotiv, ostat će temeljni test. Za Bosnu i Hercegovinu, za Srbiju, za Evropsku uniju, ali i za samu ideju međunarodnog poretka zasnovanog na pravdi. I dok se ponavljaju pozivi na pomirenje, važi i dalje ono najvažnije: nema pomirenja bez priznanja istine.
Trideset godina kasnije, Srebrenica ostaje otvoren dosije savremene Evrope. Njegovo ignorisanje ne briše zločin. Samo ga premješta u budućnost.
