Da jednom zauvijek stane ukraj prkosnim i buntovnim Bošnjacima i da se sprovede ono što im je namijenjeno, Carigrad je 1850. godine u Bosnu poslao svog najsposobnijeg tadašnjeg vojskovođu, zloglasnog Omer Lufti pašu Latasa, specijalistu za ugušenje pobuna u pokrajinama Carstva.
U Carigradu se smatralo da je jedino on kadar smiriti bune po Bosni. Kasnije će ga prozvati „krvnik Bosne“. Ubijao je najviđenije Bošnjake, govoreći „da se vatra vatrom gasi“.
Taj čuveni turski paša je, ustvari, bio nekadašnji lički Srbin zvani Mihajlo (Mića), rođen su selu Janja Gora kod Plaškog u Lici. Pohađao je austrijsku vojnu školu u Gospiću a po završetku je tu službovao kao kadet - narednik. Potom je prešao u Ogulin. Zbog nekih pronevjera zbog dugova na kocki, dezertirao je i prebjegao preko granice. Preko Kulen-Vakaufa došao je u Glamoč, gdje je jedno vrijeme radio kao sluga kod tamošnjih begova Filipovića.
Odatle prelazi u Banju Luku i nalazi zaposlenje kod trgovačke porodice Hadži Ali-age Bojića, u čijoj je kući kasnije primio islam. Tom prilikom je promijenio i ime, pa je od Mihajla postao Omer Lufti-efendija. U Carigradu je munjevito izgradio vojnu karijeru i dobio titulu paše.
OMER LUFTI PAŠA LATAS
Čukur česma i „generalno trebljenje Turaka iz naroda“
Profesor Enver Imamović navodi „da je Latas sredinom 1850. godine, krenuo s vojskom na Bosnu sa zadatkom da je dovede u red pa makar je pri tome morao svu pretvoriti u prah i pepeo i da se Latasova vojska sastojala od 10.000 nizama (redovne vojske), 2.000 Arnauta, pretežno iz pravoslavnog plemena Toska sa juga Albanije, opremljena s više od 30 teških topova i haubica“.
-Latas je stigao u Sarajevo početkom jula 1850. godine i odmah je uputio poziv bosanskim prvacima da do određenog dana dođu pred njega u Sarajevo. 15. augusta okupio ih se ogroman broj na musali kod Ali-pašine džamije.Njegov nastup pun drskosti i prijetnji ponosnim Bošnjacima, i to usred Sarajeva i Bosne, bio je sam od sebe dovoljan razlog da svi zauzmu krajnje neprijateljski stav i prema Latasu i sultanovim reformama koje im je došao nametnuti.
U čitavoj Bosni brzo se saznalo koje su namjere Omer-paše Latasa. Prva se na oružje digne ljuta Krajina, potom Posavina, zatim srednja Bosna, a onda Hercegovina. Krajišnici podignu vojsku i krenu ravno na Travnik gdje je bila glavna Latasova baza. U čitavoj Bosni vođene su teške bitke - u Krajini, Posavini, istočnoj Bosni, oko Sarajeva, Jajca i drugih gradova. Potresni su opisi krvavih bitaka u kojima su bosanski borci davali sve od sebe da suzbiju carsku vojsku. Bilo je slučajeva da su borci plakali zbog nedostatka artiljerije kojom bi uzvratili napadačima koji su ih tukli haubicama i drugim teškim oruđima. Bolje naoružanje Latasove vojske je na koncu Bošnjacima presudilo. Padao je grad za gradom.
Neprijateljska vojska je činila strašne zulume nad građanima. Pljačkanje gradova praćeno zločinima i nečovječnim postupcima prema zarobljenim bosanskim prvacima bilo je takvih razmjera da se Latasu usprotivio čak i novoimenovani bosanski vezir Čerkez Hafiz-paša. Otvoreno ga je upozorio da ne smije tako postupati s bosanskim prvacima u carsko ime. Ovaj se nije obazirao na te primjedbe. Latas je naprosto uživao u zvjerstvima koje je činio nad uhvaćenim ustanicima, pogotovo njihovim vođama. To su sve odreda bili begovi i age, prema kojima je Latas osjećao nevjerojatnu mržnju, svakako zato što je nekoć, prije stupanja u tursku službu, bio njihov sluga. Smišljao je najgore načine da ih ponizi i uništi.
Latas je mnoge gradove zavio u crno. Nakon što je bio zapaljen Kladanj, njegove najuglednije ljude je smaknuo a preostale je u okovima potjerao u Sarajevo. Među njima je bio i kladanjski kadija. Ovaj je kroz Sarajevo morao nositi odsjećenu glavu svoga brata, da bi na taj način utjerao strah Sarajlijama. Latas je mnoge bosanske prvake poslao u smrt isključivo zbog njihovog bogatstva, pa su brojne stare begovske i aginske porodice preko noći ostale bez igdje ičega. Na prosjački štap je otjerao čitavo stanovništvo nekih gradova.
Nakon poraza koji su Posavljani pretrpjeli kod Modriče i Gradačca, Latas je redom osvajao posavske gradove, mada je stanovništvo pružalo žestok otpor. Posvuda je bila pustoš i krv-opisuje prof. Enver Imamović.
PROF. ENVER IMAMOVIĆ
Latas je, dakle, bio posebno brutalan u svom obračunu sa bošnjačkim plemstvom, koje je gotovo istrijebio i potpuno slomio, zarad jačanja stambolske „centrale“.
Vladimir Ćorović u svojoj „Istoriji Srba“ piše: „Posle sloma mađarske revolucije i pošto je reakcija zavladala na celoj liniji rešila se Porta, da i ona u Bosni silom uvede red. Uputila je tamo veoma sposobnog i odlučnog Omer-pašu Latasa, jednog poturčenog Srbina iz Like, koji je bio počeo svoju karijeru u austrijskoj službi. On je slomio i hercegovačkog vezira Ali-pašu. Pašini ljudi pokušali su na Lipetama kod Konjica da zaustave sultanovu vojsku, ali su bili razbijeni.
Kad je Omer stigao u Mostar svrgao je starog vezira i osramoćena dao provesti kroz grad na magarcu, s magarećim repom u ruci. Poveo ga je posle sa sobom i u Krajinu. Pred Banjom Lukom "omakla" se jednom stražaru puška, od koje je smrtno pogođen pao poslednji feudalni gospodar Hercegovine.“
VLADIMIR ĆOROVIĆ
Srpski pravnik i političar Jovan Avakumović, u svojim bilješkama koje su nastale u Parizu 1865. godine tokom studija prava, zapisuje da je Omer-paša Latas rekao sljedeće:
„Ne gledajte me deco, kao tuđina, iako znate da sam turski paša. Ja sam vazda bio i ostao samo Srbin. Uvek sam disao, pa i sada, kao mušir turske carevine, dišem samo srpskim duhom, gajim i negujem samo srpske osećaje. Zato sam vam malopre rekao, da Srbi treba da uče prvenstveno vojničke nauke. Srbiji predstoji u skoroj budućnosti, potreba u ljudima vojnički spremnim, pa ovim sadašnji njen podmladak, treba da bude. Ja sam za prve vlade kneza Miloša, prešao u Srbiju kao austrijski vojni begunac, gde sam bio primljen vrlo dobro i postavljen za učitelja u Gruži. Ja bih tada i ostao da služim Srbiji i srpstvu, koliko bih umeo i mogao mojom spremom i znanjem. Ali, kad je Austrija saznala gde sam, zatražila je od Srbije da me njoj vrati i preda. A da bi sasvim u tome uspela, Austrija je izmislila i podmetnula mi, kako sam učinio deficit u austrijskoj vojsci, mada je vrlo dobro znala da je to laž. Dajući vam ovaj savet, to činim stoga što ću i u grob, u mojim grudima poneti srpsko srce, iako sam primio muhamedansku veru. Meni je, pravo da vam kažem, vrlo prijatno, što sam ovako slučajno, istina, dobio priliku, da pred vama, srpskim mladim naraštajem, bratski otvorim svoje stare grudi i moje srce. Vi ćete, možda, vremenom zauzeti važna mesta u vašoj otadžbini, pa sam, govoreći vam ovako iskreno, rad da se vazda sećate ovih mojih reči i da imate pravilno mišljenje o Omer-paši, koji vam evo otvoreno kaže: da je i kao Gazi Omer-paša ostao — Srbin“!
Jovan AVAKUMOVIĆ
Akademik Galib Šljivo u svom doktorskom radu pod naslovom „Omer-paša Latas u Bosni i Hercegovini 1850 – 1852. godine“ 1977. napisao je „da su krvavom intervencijom Latasa bosansko-hercegovački muslimani lišeni svog vodećeg društvenog sloja.
Muslimansko plemstvo nije bilo na nivou napredne buržoazije u Evropi, ali je bilo svjesno svog porijekla, zemlje i etničkih specifičnosti. Muslimani su gubitkom svog plemstva bili veoma oštećeni za budućnost. Oni su u dalju fazu nacionalnog preporoda Južnih Slavena ušli bez onih koji su ih u taj preporod počeli uvoditi“.
AKADEMIK GALIB ŠLJIVO
I akademik Muhamed Filipović često je na tribinam govorio „da je bez sumnje Omer-paša grobar bosanske begovske elite, te da se nakon krvavog pohoda tog ličkog Srbina, bošnjačka elita nikad oporavila nije“.
